Muriel Spark, De vrijgezellen

Ik vond het in linnen gebonden boek op de Rotterdamse markt. De papieren stofomslag had de tijdreis tussen 1960 en nu vrijwel ongeschonden doorleefd. Grappig ook hoe ook bandontwerpen aan tijd gebonden zijn. Deze is van Ursula den Tex, werd waarschijnlijk ooit ouderwets en is nu een mooi tijdsdocument. Zou het boek alleen nog antiquarisch te koop zijn, hoe zit het überhaupt met de verkrijgbaarheid van Muriel Spark? Ik klikte de website van Rotterdams grootste boekhandel, Donner, aan. Niet één ‘Spark’ in het Nederlands. Dat de terecht hoog geprezen Schotse schrijfster wel herdrukt wordt in het Verenigd Koninkrijk ligt voor de hand, ze behoort tot het cultureel erfgoed. In de lijst met verkrijgbare titels zag ik heel wat Duitse vertalingen. Voor een Nederlander niet erg praktisch, je wilt ofwel het oorspronkelijke werk lezen, of een Nederlandse vertaling. De Duitse titels laten intussen zien dat onze buren over een iets beter literair oog beschikken, voor zover je op basis van zo’n klein onderzoek conclusies mag trekken.

Muriel Spark houdt ervan een gesloten wereld te schetsen. Het kan een school zijn of een nonnenconvent, dit keer is het de wereld van vrijgezelle Londenaars. De wereld is goed bevolkt, er zijn genoeg personages om er voor te zorgen dat je als lezer moet opletten, wie is wie en hoe stond hij of zij in verbinding tot de anderen. Naarmate je meer tijd hebt om het boek in een of in een paar keer uit te lezen, wordt het probleem kleiner dan wanneer je, zoals ik, kleine stukjes per keer leest. Iets minder personages had voor mij wel gemogen.
Er zijn in grote lijnen drie dingen aan de hand. Er is een beeld van de vrijgezellen in Londen, hoe ze leven – op de eerste bladzijde komen Ronald en Martin elkaar tegen en hebben het over argarine en diepvries tuinerwten – en hoe ze vrouwen zien. Er zijn, vooral dames, die een spiritistisch clubje vormen. De leidster hiervan is de tante van een van de vrijgezellen. Er is een medium, Patrick Seton, die contacten legt met de wereld van de overledenen. De man blijkt een zwendelaar die al verschillende dames van hun spaargeld heeft afgeholpen. Laatstelijk een van de dames uit het clubje. De verdere binding is dat twee van de vrijgezellen iets te maken hebben met de rechtszaak die in het heden van het verhaal tegen Patrick Seton loopt. Het bedrog van een spiritueel bevlogen weduwe uit het clubje is wat Patrick betreft al verleden tijd. Hij heeft een jongere vrouw het hof gemaakt, waarbij de laatste door een kleine onvoorzichtigheid zwanger is geraakt. Daar heeft Patrick een gruwelijk plan mee. Ten slotte, zo grijpt alles weer in elkaar, is er een van de vrijgezellen die het verblinde meisje uit de handen van de schurk wil redden.
Spark geeft niet alleen een sfeertekening van het vrijgezellenbestaan, maar ook van de verschillende vrouwen en het reilen, zeilen en gekonkel binnen het spiritistisch genootschap. Tegelijkertijd komt de rechtszaak eraan. Een veroordeling lijkt de enige kans dat het voor het zwangere meisje goed zal aflopen. De lezer die meer weet dan het meisje vreest het ergste als Patrick zal worden vrijgesproken, iets wat goed mogelijk lijkt. Zo is deze roman, meer dan de andere die ik van Spark las, ook een spannend verhaal dat je naarmate de ontknoping nadert, sneller gaat lezen.
Misschien is dit niet haar allerbeste roman, wat zoals gezegd ook sterk persoonlijk kan zijn, maar het is nog altijd zeer de moeite waard en voor mij een bewijs dat Muriel Spark ertoe doet. Het enige is dat je ervoor bij antiquariaten of op (e-)boekenmarktjes moet zoeken. Of Engelse exemplaren kopen. Hoe het met de bibliotheken zit weet ik niet. Die bewaren ook niet alles. Helaas.

Advertentie

Muriel Spark, The Public Image

Ten onrechte is de Schotse schrijfster Muriel Spark in Nederland niet bij iedereen bekend. Zo gaat dat soms. In Engeland wordt zij tot de beste naoorlogse auteurs gerekend; zij kreeg veel prijzen en werd in de negentiger jaren in de adelstand verheven. Een aantal romans is vertaald, maar op een gegeven moment hield haar uitgever ermee op. Ik ben bang dat ook The Public Image alleen in het Engels te vinden is.

Het laatste boek dat ik hiervoor las, was Vossenblond van Rascha Peper. Wat opvalt is hoe je als schrijver kan besluiten in te zoomen. Ik bedoel ermee dat je een kortere geschiedenis dicht op de huid kan vertellen, of een verhaal dat meer omvat in veel grotere lijnen kan vertellen. Dat laatste doet Spark die in 120 bladzijden laat zien hoe het de actrice Annabel Christopher vergaat en hoe deze een bedreigend probleem aanpakt. Om te vertellen hoe zij en haar echtgenoot Frederick van de Engelse toneelschool in Rome zijn beland, hoe zij carrière maakte in Italiaanse films en hij daarbij achterbleef, gebruikt ze een epische stijl. Op momenten dat het er werkelijk om spant, en zeker het laatste deel van de geschiedenis, neemt Spark de lezer mee naar de gedachten en gevoelens van Annabel. Zij vertraagt op die momenten en zoomt sterk in op de situatie.
In het begin is Annabel geen opvallende verschijning, tenger, wat verlegen, ze heeft haar dat ergens ‘muizig’ wordt genoemd. Toch ziet ze kans een paar kleine, daarbij passende rollen te krijgen in Engelse films. Tot een Italiaanse regisseur meer in haar ziet. Hij weet met de juiste belichting haar ogen veel beter te laten uitkomen, en geeft haar het imago van de English Lady-Tiger. Met het groeiende succes ziet ze het belang van haar imago in, en waar ze vroeger voor zo goed als alles op allerlei andere mensen steunde, neemt ze nu meer en meer haar eigen beslissingen. Steeds welbewust van haar imago dat ze coûte que coûte in stand wil houden.
Met haar echtgenoot gaat het een stuk minder. Hij is ervan overtuigd dat zij een zeldzaam oppervlakkig en dommig wezen is. Haar succes heeft ze te danken aan het toeval, ze weet een aantal poses aan te nemen, van binnenuit komt haar spel niet, kortom, zo iemand kan je nauwelijks een actrice noemen. Hij krijgt weinig rollen aangeboden en wijst alles af als het niet past bij zijn eigen superieure niveau. Strindberg en Ibsen, die zou hij nog wel willen spelen. Intussen is hij gewoon werkloos. Hij overweegt regelmatig bij Annabel weg te gaan, iets wat bij overwegingen blijft. Waar je je als lezer wel iets bij kan voorstellen. Annabel besluit echter dat het voor haar image beter is om als gelukkig getrouwd paar bekend te blijven staan. De public relations-dame van de filmmaatschappij stuurt dat beeld geraffineerd de wereld in. Om diezelfde reden tolereert ze een vriend van haar echtgenoot, een vreselijke klaploper die van Frederick regelmatig geld krijgt dat dan weer van Annabel afkomstig is. Spark zet met goed gedoseerde humor een beeld neer van schijn en klatergoud. Als je je door de hele voorgeschiedenis zou moeten werken voordat je toekomt aan de gebeurtenis die de kern vormt, zou je als lezer wel eens af kunnen haken. Zo is de roman echter niet geconstrueerd. De roman start in Rome, waar het paar lange tijd in een hotel heeft gewoond. Op de eerste bladzijde is Annabel in de nieuwe flat die ze heeft gekocht. De vloeren en wanden zijn gedaan, de keuken en badkamers zijn ingericht; het wachten is op de meubelen. Dit speelt een paar dagen voor de bijna onvoorstelbare streek die Frederick levert. Het doel is Annabel op een vreselijke manier onderuit te halen – er spreekt dan ook een kolossale haat uit. Na de aanvankelijke verbijstering bedenkt Annabel een strategie om haar imago te redden. Dit is zo knap en fantasievol in elkaar gezet, dat je het boek niet meer kan neerleggen. De straten en de sfeer van Rome vond ik een plezierig extra, en uiteraard wordt de roman bevolkt door heel wat meer personages. Ze komen in het korte bestek van de genoemde 120 bladzijden tot leven. Er zijn geen twee schrijvers die hetzelfde verhaal vertellen en waarbij je dus kan vergelijken hoeveel ruimte op papier de een en de ander nodig heeft. Het zet je wel aan het denken als je een verhaal schrijft. Heb ik al die woorden nodig? Kan het ook met tienduizend woorden minder? Ik geef geen antwoord op de vraag, dat kan ook niet in zijn algemeenheid. De vraag stellen is al interessant. Muriel Spark (1918-2006) kon in ieder geval een complex verhaal schrijven zonder er ‘een dikke pil’ van te maken.

Muriel Spark, Juffrouw Brodies beste jaren

Waar gaat het over in Juffrouw Brodies beste jaren? Op de Marcia Blaine Meisjessschool werkt juffrouw Brodie, een idealistische en gedreven onderwijzeres die haar klasjes iets extra’s wil meegeven. We volgen haar via de klas waarin ze veel tijd besteedde aan kunst en aan levenservaring. De klasgenoten zijn Monica, beroemd om haar hoofdrekenen en haar kwade buien; de blonde Rose om haar seks, Eunice om haar gymnastische toeren en haar zwemkunst, Sandy om haar kleine, bijna niet bestaande oogjes en de klank van haar klinkers. Verder Jenny die declamatielessen volgt en later aan het toneel wil, Mary die alles pas wat later begrijpt en altijd de schuld krijgt als er iets mis gaat en ten slotte Joyce Emily van een rijke familie en al van verschillende scholen weggestuurd. Als de meisjes ter sprake komen, is het regelmatig met de toevoeging van hun kenmerkende eigenschap: Sandy met de kleine oogjes, Rose die later beroemd zou worden om haar seks. Dit geeft een grappig effect, maar ondermijnt het verhaal niet. De meisjes weten veel wat ze volgens de directrice niet hoeven te weten: wie de schilders van de Italiaanse renaissance waren, dat cleansing cream beter voor je huid was dan gewoon water, wie Buchman en wie Mussolini waren, ze kenden het woord ‘menarche’ en het liefdesleven van Charlotte Brontë en van juffrouw Brodie zelf. Wat de hoofdstad was van Finland wisten ze daarentegen niet.

Juffrouw Brodie leren we kennen als een idealiste, feministe, aanhangster van de Oxford Beweging en van de manier waarop Mussolini het bestuur in Italië aanpakte. Bij haar collega’s uit de lagere afdeling is ze niet geliefd, die begrijpen niets van wat haar drijft. Andersom vindt zij die collega’s achterlijk en niet waard om mee te discussiëren. De directrice zint al jaren op een mogelijkheid om juffrouw Brodie te ontslaan. In de opzet van het verhaal gebruikt Muriel Spark een interessante methode. Waar we vaak flashbacks tegenkomen om sommige gebeurtenissen van voor het begin van het verhaal in te lassen, gebruikt zij flashforwards. Die term ben ik vaak tegengekomen in de betekenis van een vooruitwijzing, een glimp in de toekomst zonder inhoudelijk iets weg te geven, met de bedoeling om de spanning te verhogen. In die betekenis kan je flashforward nooit meer gebruiken nadat je hebt gezien wat Spark doet. Zij geeft wel degelijk informatie weg. Bijvoorbeeld:
“’…Spreken is zilver, maar zwijgen is goud. Mary, luister je? Wat heb ik gezegd?’
Mary (…) die later beroemd zou worden omdat ze zo dom was en altijd de schuld kreeg en die op haar drieëntwintigste het leven liet bij een hotelbrand, riskeerde: ‘Goud’.
‘En wat zei ik dat goud was?’
Mary zag om zich heen en naar boven.”

Later komt dit, weer in een flashforward, terug. Nu wordt erbij verteld dat ze op een gang van links naar rechts door de rook liep, dan omkeerde en van rechts naar links liep, uiteindelijk tegen iemand op botste, viel en stierf.
In het verhaal maakt Spark duidelijk dat het goed kan dat mensen in de dertiger jaren (Juffrouw Brodie maken we mee op school tussen 1931 en 1934, in 1939 krijgt ze alsnog haar ontslag) idealistisch konden zijn en tegelijkertijd konden dromen van sterke mannen die de problemen eens echt aanpakken. Over Sandy zegt de verteller, laat in de roman: “Inmiddels had ze zich tot de Katholieke Kerk bekeerd, waar ze heel wat minder aangename fascisten tegenkwam dan juffrouw Brody.” Tja. Je kunt over de rol van de RK kerk uitvoerig berichten, maar een klein zinnetje tussendoor kan ruimschoots genoeg zijn. Door die economische manier van schrijven lukt het Muriel Spark om in 120 pagina’s een boeiende roman te schrijven.

Muriel Spark

Muriel Spark is niet een huishoudwoord, een naam die iedereen kent. Ten onrechte? Dat denk ik wel. Maar daarom des te leuker voor degenen die haar boeken wel kennen. Het is wel zoeken geblazen en ik denk dat je vooral moet snuffelen in antiquariaten en op boekenmarktjes. Of de onvolprezen bibliotheek natuurlijk.
Het heeft even geduurd voor Muriel Spark, later geridderd en Dame M. Spark, erkenning kreeg. De gevestigde orde vond haar romans te luchtig en niet dik genoeg. Ze bewees echter dat je toon niet loodzwaar hoeft te zijn om serieuze onderwerpen aan te pakken, en dat deed ze, inhoudelijk hebben haar romans wel degelijk iets om het lijf. Het is bepaald een misvatting dat je als schrijver zware kost moet maken als je met een roman onderwerpen wil aansnijden die ‘er iets toe doen’.
In de volgende aflevering van mijn blog heb ik het over ‘Juffrouw Brodies beste jaren’, een roman waarmee zij succes oogstte,  die tot toneelstuk werd  bewerkt en later verfilmd. Eerder las en beschreef ik ‘Memento mori’.

Meer informatie is te vinden op bv. Wikipedia.

Muriel Spark, Memento mori

In de eerste regels van Memento mori wordt Dame Lettie voor de achtste maal gebeld door iemand die anoniem blijft en steeds die ene zin uitspreekt: Denk erom dat u moet sterven. Ze belt een gepensioneerde politieman en haar broer Godfrey. De laatste haalt haar op zodat ze bij hem en zijn vrouw Charmian tot rust kan komen. In een paar zinnen hebben we al vier personages, allemaal een beetje tot ver boven de zeventig. Er komen er nog veel meer.
Een roman van een, zij het onterecht, niet zo bekende schrijfster die toen zij dit in 1959 schreef, 41 jaar was en aan het begin van haar carrière stond, zou meer dan vijftig jaar later behoorlijk kunnen tegenvallen. Temeer waar het een roman is over oude mensen en de dood. Niets is echter minder waar. Dat komt omdat de tekst nog steeds fris en helder is, en dat komt weer omdat de verteller in weinig woorden haar verhaal weet te doen en omdat we heel wat scènes meemaken aan de hand van dialogen. Charmian is een oudere schrijfster, wier werk na een periode van verminderde belangstelling weer stijgt in populariteit. Hoe ze functioneert blijkt uit de begroeting van Dame Lettie.
‘Heb je je geamuseerd in de bioscoop gisteravond, Taylor?’ zei Charmian.
‘Ik ben Taylor niet,’ zei Dame Lettie, ‘en in elk geval noemde je Taylor altijd “Jean” de laatste twintig jaar dat ze bij je in dienst was.’
Mrs. Anthony, hun huishoudster, bracht de slappe koffie binnen en zette hem op de ontbijttafel.
‘Heb je je geamuseerd in de bioscoop gisteravond, Taylor?’ vroeg Charmian haar.
‘Ja, dank u, mrs. Colston’, zei de huishoudster.
‘Mrs. Anthony is Taylor niet’, zei Lettie. ‘Er is hier niemand die Taylor heet. En bovendien noemde je haar op het laatste altijd Jean. Je noemde Taylor alleen maar Taylor toen je nog een meisje was. En in elk geval is mrs. Anthony Taylor niet.’
Godfrey kwam binnen. Hij gaf Charmian een kus.
‘Goeie morgen, Eric’, zei ze.
‘Het is Eric niet’, zei Dame Lettie.
Je zou als schrijver domweg iets kunnen zeggen over de staat van Charmians geest, maar wat Muriel Spark hier doet is volgens de gouden regel ‘Show, don’t tell’ en is de veel interessantere en hier ook leukere manier.
Dame Lettie (jonger dan Godfrey; pas negenenzeventig) blijkt algauw niet de enige die deze telefoontjes krijgt. De opgebelde mensen reageren er heel verschillend op. De meesten raken van slag, maar de vroegere huishoudster Jean Taylor neemt het laconiek op. Taylor ligt met zware reumatische klachten op een geriatrische ziekenzaal met een stuk of tien andere oude dames die door de verpleegster oma zus en oma zo worden genoemd. Die zaal is een heel andere wereld, een uitstapje van de andere scènes. Taylor die ooit uit solidariteit met haar werkgeefster katholiek is geworden en er meer in gelooft dan Charmian, stelt dat je ook zou kunnen doen wat de opbeller zegt, eraan denken dat je ooit moet sterven. Dat zegt ze ook tegen Dame Lettie als die op bezoek komt, maar die luistert niet en denkt dat Taylor dement begint te worden. Een aantal bejaarden vult de dag door het eigen testament bij te werken, dagelijks worden er mensen geschrapt of juist opgenomen als erfgenaam.
Ik zei al dat er nog heel wat personages komen. Je zou de weg kwijt kunnen raken, maar dat valt hard mee. Ze staan met elkaar in verbinding en je leert ze kennen aan de hand van de personages die je al kent. Allengs begint duidelijk te worden dat deze mensen heel wat te overdenken hebben. Tussen de personages spelen oude intriges, geheimen, en geheimen achter geheimen. Daardoor wordt Godfrey op een grappige manier chantabel in de handen van de valse gezelschapsdame mrs. Pettigrew. Ze weet hem af te persen. De zaak van de ‘Gedenk te sterven’-telefoontjes is in handen van de politie en haalt de pers. Het onderzoek schiet niet erg op. Dat de slachtoffers heel verschillende beschrijvingen geven van de stem van de opbeller is bepaald geen steun voor de politie. De roman is echter niet een misdaadroman waarbij aan het eind de schuldige gevonden moet worden. Het is een roman over oude mensen die om moeten zien te gaan met hun leven, het krakkemikkige lijf en het feit dat de dood niet meer zo heel ver weg zal zijn. Om daarin ernst en humor te vermengen tot een luchtig verhaal dat na dik vijftig jaar nog altijd met plezier te lezen is, vind ik knap. Ik weet niet meer van wie ik ooit las dat je de naam Muriel Spark moest onthouden; ik moet daarom in een paar onbestemde richtingen knikken en dankjewel zeggen.