Tijdens de cursusavond van gisteren had ik het over de ontwikkeling van de roman vanaf Cervantes Don Quijote. Hoe na de avonturenroman de psyche van de personages in de belangstelling van schrijvers kwam, hoe Proust en Joyce elk op hun manier zich met het verloop van de tijd en het moment bezighielden en hoe bij Kafka de mens tussen de onbegrijpelijke molenstenen van een ambtelijk systeem wordt vermalen.
Ik eindigde met de vraag die je na het lezen van elke roman kan stellen: waar gaat het in diepere zin over? In twee boeken die ik recent las kon je stellen dat het over een personage ging dat geen contact had met zijn emotionele zelf, wat terug te voeren was op een liefdeloze opvoeding in de kindertijd. In een andere roman ging het in wezen over de verhoudingen tussen mannen en vrouwen in verschillende relaties, sterke en zwakke karakters. De vraag kwam ook aan de orde in het laatste programma Boeken van Wim Brands. Het antwoord van de Amerikaanse schrijfster Vendela Vida was dat ze in haar roman Minnaars vooral gezocht had naar hoe mensen rouw verwerken.
Het bleek een vraag die sommige cursisten in verwarring bracht. Moet je een verhaal beginnen met een dieper liggend thema en wordt het dan niet een verhaal met een al te duidelijke boodschap?
Zoals bij alles wat met kunst te maken heeft, schrijven is er een vorm van, is er niet één antwoord. De schrijfster Vida die ik noemde ging wel uit van een thema, bij anderen blijkt het thema misschien pas achteraf. Eén van de deelnemers schrijft een avontuurlijk verhaal dat bestemd is voor pakweg zestien-, zeventienjarigen. Daarmee zijn we eerder terug bij de oorspronkelijke vorm van de roman en is het zinniger te kijken naar spanning en elementen die de doelgroep boeien.
In een ander verhaal is de hoofdpersoon op zoek naar zingeving; ze kijkt met enige jaloezie naar een ascetische Indiase man die veel tijd inruimt voor meditatie. De vraag naar de diepere betekenis is hier eerder op zijn plaats, het antwoord en het denken over deze vraag kan de schrijver helderheid verschaffen over wat hij of zij eigenlijk wil met het verhaal.
Uit de gesprekken bleek dat niet iedereen zin heeft in deze zoektocht. Ik concludeerde dat ik dat ook niemand moet opdringen. Het is goed mogelijk een verhaal te schrijven dat je om de een of andere reden raakt en het aan anderen over te laten om er een diepere laag in te ontdekken. Dit is denk ik des te meer waar voor wie nog bezig is zich zorgen te maken dat de dialogen goed lopen en dat de personages geloofwaardig worden.
Het onderwerp leverde in ieder geval een levendige discussie op, zodat de conciërge die ’s avonds het gebouw afsluit, mij bij het weggaan zei dat ze zich al begon af te vragen of we van plan waren te blijven slapen.
keesschrevel 
Beste Kees,
Het schrijven van een boek is een proces waarbij iemand met behulp van gereedschap een produkt maakt. Het gereedschap is pen en papier of een computer en het produkt een boek of een artikel o.i.d. Je kunt het vergelijken als je wilt met het maken van een schilderij of een kledingstuk. Hiervoor zijn verf, penselen en doek en misschien wel een ezel of stof, schaar, centimeter en wat dies meer zij nodig. Omdat ik alle drie doe of gedaan heb ik de vergelijking misschien niet eens zo gek.
Ik heb me even bezig gehouden met de diepere betekenis die de schrijver zich voor ogen zou kunnen houden bij het schrijven van een verhaal of een roman. Ik moet zeggen, ik weet het niet.
Een ontwikkeling die ik zelf doorgemaakt heb is die van vanuit een innerlijke behoefte, zin, inspriratie of door de aantrekkelijkheid van voorhanden materiaal bij het maken van zelfbedachte kledingstukken en schilderen. Pas daarna is de scholing gekomen, vanuit de belangstelling maar ook door de ontdekking dat je soms niet verder komt. Het patroon of het moeten bedenken van een idee of gelaagdheid vond ik altijd een nogal intellectueel gebeuren dat soms het creatieve proces in de weg zat, soms was het fijn en leerzaam.
Zo vergaat het mij ook met schrijven; vanuit de behoefte enz. ben ik gaan schrijven en pas daarna is de scholing gekomen.
In alle gevallen kon ik bij beschouwing de diepere betekenis gaandeweg ontdekt.
Bij het maken van elk nieuw produkt zijn die betekenissen dan eigen maar zal aan het eind van elk produkt weer een nieuwe betekenis zijn duidelijk geworden.
Vooraf alles bedenken is beperkend. Achteraf terugkijken is verrijkend (vandaar misschien ook de titel van mijn verhaal ‘achteruitkijken’). Maar om terug te kijken is het van belang een kader te hebben waarmee je terug kunt kijken.
Wat ik wil zeggen is dat in de kunsten de vrijheid en behoefte om de expressie te uiten op de eerste plaats komt en wat de produkten rijker maakt de diepere betekenissen en de kennis daarover belangrijk zijn.
Tijdens het proces waarin een product tot stand moet komen heb je in het geval van schrijven als gereedschap misschien ook nog woorden nodig, het is in ieder geval handig als die ook beschikbaar zijn. Woorden die in een laatje in ons brein opgeslagen zijn of ter plekke tevoorschijn komen als uitkomst van ons initiatie- en scholingsverleden en de ervaringen daarin, tijdens het schrijven.
Maar we hebben ook nog een fantasiewereld die misschien ook wel aan voornoemde tradities gebonden zijn, maar dankzij die tradities op eigen wijze vorm kunnen krijgen. Dat noem je inderdaad creativiteit of het hanteren van het paradigma.
Juist de talrijke mogelijkheden om iets tot stand te brengen kan belemmerend werken, ‘Ik weet niet hoe te beginnen’. Dat geldt inderdaad niet alleen voor het schrijven maar voor alle vormen van bezigheden of kunstuitingen.
Over de diepere betekenis: Als voorbeeld heb ik een beeld voorhanden. De laatste tijd heb ik te maken met het druppelen van mijn ogen in het oogziekenhuis. Deze vergroten je pupillen. Na een tijdje krijg je prachtige beelden wanneer je in lamplicht kijkt. Er is een rond vlak wat ingekaderd is, maar toch zijn er rafelrandjes aan de buitenzijde. Van binnen zijn er talrijke draden die met elkaar in verbinding staan. Elke draad heeft zijn mogelijkheden, elk vlak is inhoudelijk bereikbaar. Je wilt het vasthouden want het is volledig te bevatten. Maar dan wil je er een beeld van maken, dus je grijpt in een flits naar een apparaat wat het vast kan leggen en daar zit de valstrik. Het kan niet!
Zo kan ik de woorden die als voorstellingen/beelden in mijn hersens een prachtige plaats hebben vaak niet tot uitdrukking brengen op papier. De prachtige zinsneden die ik pretentieloos in mooie vlakjes heb in mijn dromen en de draadjes die de verbinding moeten maken zijn dan als ik ze zwart op wit op papier wil zetten, ineens een andere koers gaan varen. De ‘duidelijke boodschap’ wordt dan een interpretatie van wat als beeld in mijn hoofd gegraveerd staat. Het fotoapparaat werkt hier eveneens niet. Het ‘overbrengen’ faalt.
Als ik denk in kaders heb ik het onaangename gevoel dat ik in een hokje geplaatst wordt. Ik kan er niet uit en kan geen verbinding meer maken met andere kaders, voor invallen en veranderingen tijdens het schrijven. Ook zal ik bijvoorbeeld ’s morgens anders schrijven dan ’s avonds. Ik zou mijn vrijheid kwijtraken! Misschien moet ik nog leren in kaders te schrijven omdat het thema daarvoor uitnodigt of misschien raak je weg kwijt en daarmee ook je vrijheid die je dacht verworven te hebben door niet in kaders/hokjes te willen denken. Een groot vraagteken!
Als het over betekenissen gaat, waar gaat het dan werkelijk over. Veel filosofen hebben zich al over deze materie gebogen. Ieder heeft daar een mening over, ook geplaatst in de tijd waarin de filo’s zaten en de invloeden die op hen afkwamen.
Kortom: Er staat nog veel ter discussie.
Hoi Aukje,
goed dat je woorden noemt, het leek me zo logisch dat je woorden nodig hebt naast pen en papier of computer dat ik ze niet eens vermeldde. Zijn woorden trouwens gereedschap?
We zouden ook fantasie, inspiratie, tijd, planning enz. dan gereedschap kunnen noemen.
Scholing is absoluut geen belemmering, je geeft zelf aan dat je woorden geleerd hebt, schrijven kan je ook leren.
Maar als het belemmerend werkt, weg ermee!
Ga in vrijheid om met alles wat er op je afkomt of waar je zelf op af gaat, zoals de cursus bij Kees.
Ik was aan het schrijven, daar ga ik nu weer lekker mee verder.
En jij?
Een fijne zondag!