Harry Mulisch – De elementen

Hoewel in 1988 gedrukt, lag dit exemplaar nog als nieuw op een boekenkraam, compleet met een reclamestrook om de omslag. Roman, zegt de uitgever, misschien door Mulisch geïnspireerd, waarmee weer eens blijkt dat het verschil tussen roman en novelle een arbitraire zaak is: er zijn langere novellen en kortere romans.

De elementen blijken de bekende vier elementen, het eerste deel heet Aarde. Mulisch past een niet zo gebruikelijke vorm toe om de lezer in het verhaal te trekken. Neem het volgende, schrijft hij, stel, je hebt het hele jaar hard gewerkt en nu ben je op vakantie op Kreta. Hij somt nog een aantal mogelijkheden op, maar besluit: Nee, je bent een Nederlandse man op Kreta en het is een zomer aan het eind van de twintigste eeuw. Dat is nu dus vastgelegd.

Daarmee is ook de vorm vastgelegd. Gedurende de roman is de lezer de hoofdpersoon, hij wordt met je aangesproken en hij is het die alle verwikkelingen meemaakt. Hij, is getrouwd met een vrouw die hem niet meer kan uitstaan, hij is de succesvolle reclamejongen die grote accounts binnen haalt en houdt, heeft zijn twijfels, zijn wanhoop. Dat alles wordt jou als lezer toebedacht. Als op een gegeven moment de hoofdpersoon en zijn vrouw Regina vijandig zwijgen, voert de verteller een mogelijk gesprek op. De man verwijt haar nooit tevreden te zijn, steeds meer te willen, tot ze misschien met twintig bewakers op Antibes zit. En zal je dan gelukkig zijn? Zelf stelt hij: “Ik ben nooit zo gelukkig geweest als die avond op mijn huurkamer, toen jij uit Parijs terugkwam.” / “Dat is lang geleden.”/ “Twaalf jaar, om precies te zijn. En daarom ben je ontevreden om een volstrekt belachelijke en infantiele reden, en ik moet er voor boeten. Oké, dat is de straf voor mijn cynische beroep…”

Het eindigt ermee dat zij zegt dat hij kan doodvallen en dat de verteller schrijft: Het is niet zeker dat het allemaal zo gezegd had kunnen zijn, want jullie hebben geen woord gesproken. Zwijgend zitten jullie naast elkaar. Plotseling voel je de neiging haar te slaan, zo hard je kunt, in haar gezicht; maar dat doe je niet. Geef toe dat je wanhopig bent. Jullie maken zelfs geen ruzie meer. Het ziet er naar uit dat het zwijgen van het heelal, daarboven tussen de sterren, jullie voorgoed heeft vastgegrepen.

De roman gaat zeker niet uitsluitend over een echtpaar dat het stadium van ruzies voorbij is en nu op Kreta een voorlopig nog onbekend lot wacht. Er zijn ontmoetingen met andere, rijke en bekende personen, en gesprekken over de Klassieken, de goden, Grieken, Romeinen latere filosofen. Dat is wat Mulisch graag doet, en wat in later werk terugkomt. Dit wordt ook gebruikt om verband in het verhaal te krijgen en te versterken. Het veel liefst alles omvattende en dat rond een bepaald thema, in dit geval liefde en geluk, het aardse, geld en bezit, tegenover het hogere, de geest.

Tegenover deze achtergrond speelt zich het verhaal af dat aan het einde van de twintigste eeuw op Kreta speelt en waarin jij, lezer, samenvalt met de hoofdpersoon. Een verhaal met een verrassende, maar niet totaal onmogelijke afloop. Een afloop ook die alle elementen bij elkaar brengt en waarvoor ik alleen het woord climax kan vinden.