Renate Dorrestein, Zeven soorten honger

Al vanaf de eerste roman die ik van Renate Dorrestein las weet ik dat zij voor ongewoon leesplezier zorgt. De neiging om stukken tekst voor te lezen aan wie ook maar in de buurt is valt slechts met moeite te bedwingen.

Het verhaal en de omstandigheden zijn niet alledaags. Gelukkig maar, want waarom zou je een alledaags verhaal willen lezen? Goed, ik weet wel dat zich binnen het alledaagse grote dingen kunnen afspelen, maar ook dan begint het verhaal pas te lopen als er iets bijzonders gebeurt. Bij Dorrestein zijn beide elementen waar. Haar laatste roman gaat over Nadine en Derek, al jaren getrouwd en partners in een project. In een ruim en fraai pand aan de rand van de duinen ontvangen zij mannen uit de bovenste laag van de bevolking die zichtbaar te zwaar zijn geworden. Bekende Nederlanders en mannen met flinke bankrekeningen. Het idee dat ze hun cliënten via een afslankregime op een streefgewicht willen krijgen werpen ze ver van zich af. Nee, het gaat om levensstijl, om een mindset. Cultuur vormt daarin een sterk element, naast een strikt dieet en een fitnessprogramma. Wie meedoet is sterk gemotiveerd en voor zover dat niet van binnenuit komt, dan toch zeker wel omdat er voor een boeteclausule is getekend: wie voortijdig opgeeft verspeelt een vol jaarinkomen.

Hoewel de setting ongewoon is zou ook zo’n onderneming rimpelloos kunnen verlopen, te rimpelloos voor een verhaal. Maar op de eerste dag van het verhaal leren we al dat Nadine een geheim heeft, iets wat groter wordt naarmate ze het langer verzwijgt. In het begin was het dringen in het instituut, maar langzaamaan lijkt de strategie van William Banting zijn aantrekkingskracht te verliezen. Onder het lezen ga ik niet naar het internet. Nu wel, en die William Banting blijkt de eerste die een klein boekje schreef over obesitas, namelijk in 1863. In Zeven soorten honger is veel plaats voor fantasie, maar er zijn dus ook verbindingen met de werkelijkheid. Twee wendingen geven extra vaart aan het verhaal: Nadine ziet zich verplicht een zwerver op te nemen en een belangrijke gast komt alleen op voorwaarde dat hij zijn dochter mag meenemen. Bij haar is ook een verschil van tientallen kilo’s tussen haar ideale gewicht en het huidige. Voor de geheimzinnige zwerver is een verhaal nodig en wat de dochter aangaat, zij is de eerste vrouw in het instituut en ze zit niet twintig kilo bóven haar ideale zestig kilo, maar daaronder. Om de problemen verder te benoemen, Derek is naar Reykjavik voor een congres en ook hij heeft een geheim.

Uit deze en meer ingrediënten smeedt Dorrestein een verhaal dat je, voor zover de tijd het zou toelaten, in een adem uitleest. In die tijd ben je in een aparte maar levendig beschreven wereld terecht gekomen. In die wereld gaat het ook over dingen die er toe doen, liefde en slijtage, verzwijgen met de beste bedoelingen, wat je opzij schuift om te overleven, vertrouwen en de verplichtingen die dat met zich meebrengt. De personages mogen in dit verhaal optreden in bijzondere omstandigheden, ze blijven mensen met alle veelzijdigheid die daar nu eenmaal bij hoort.

Aan het eind had ik wel een paar vragen over. Hoe is het eigenlijk met Hedwig, het toch wel sympathieke gratenbaaltje, afgelopen? En nog een paar kleinigheden. Ik geef toe dat het een bewuste keuze kan zijn, om het verhaal op hoofdlijnen af te ronden. Plichtmatig alle losse eindjes afronden terwijl de lezer weet dat het verhaal is afgelopen, kan ook overkomen als een verplicht nummer.

Ik ben blij met de uren leesplezier die Renate Dorrestein mij heeft bezorgd na al haar schrijven, redigeren en corrigeren. Al spat het schijfplezier er vanaf, helemaal in één vloeiende beweging schrijft niemand. Wie meer wil weten over het schrijven, moet vooral haar boek Het geheim van de schrijver lezen.

Bibi Dumon Tak, Wolfskwint

Haar blik hield de mijne vast, ik denk dat ze naar me keek zoals een moeder haar pasgeboren kind bekijkt, doodop, bijna uitgeschakeld, maar zielsgelukkig.

Ik had Kom hier dat ik u kus gelezen van Griet Op de Beeck en begon aan Wolfskwint. Ik ken mensen die niet aan toeval geloven en daar hele theorieën over hebben. Toeval of niet, beide boeken gaan over een gezin, over een hoofdpersoon die in de ik-vorm vertelt, een vrouw is met een zus en een broertje. Op dit punt moet ik denken aan de beroemde openingszin uit Anna Karenina: “Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze.” Het gezin waarin Steffie opgroeit is op een heel eigen manier ongelukkig. De moeder is met psychische klachten opgenomen in een kliniek en de vader is bepaald niet de liefdevolle man die je graag zou willen als kind.

Steffie is de tweede dochter, een jaar jonger dan haar zus Gertie en ongeveer drie jaar ouder dan haar jongere broer Peer. Zoals altijd hebben de verschillende kinderen hun eigen herinneringen aan de tijd thuis. Dit is het verhaal van Steffie, het is haar perspectief en dat is genoeg. Omdat Steffie onder een andere naam bestaan heeft, of nog bestaat, noemen sommigen dit non-fictie. Ik noem het een roman, het is als zodanig gecomponeerd en hoewel iemand heeft verteld hoe het eraan toeging in het gezin Mons, is het door Dumon Tak omgezet in scènes waarin de verschillende personages tot leven komen. Daarmee is het niet een zomaar verslag aan de hand van herinnerde feiten maar een roman en laat ik het maar direct zeggen, een goede roman. Waarom? Omdat ik het uitstekend geschreven vind. Als je van taal houdt, hou je van goedlopende zinnen, beelden die iets losmaken. Heerlijk lezen begint bij een goed verzorgd boek dat lekker openvalt, goed papier heeft waarop de letters staan die een typograaf met liefde op zijn plaats heeft gezet. Dan begin je te lezen, de ene goedlopende zin na de andere. Zo ziet volgens mij leesplezier eruit. Daarna begint het verhaal en hoe het wordt verteld. In deze roman is het een verre van luchtige geschiedenis. Ik vind het een extra staaltje van goed schrijverschap om juist een zwaar verhaal zo te schrijven dat het je als lezer aangrijpt zonder dat er van trucjes gebruik wordt gemaakt die je in de muziek “schmieren” noemt.

Een van Steffies oudste herinneringen is een ruzie tussen vader en moeder, waarbij de moeder een suikerpot naar de vader gooit. Welgemikt, het potje komt met een oor precies tussen de ogen van vader, die naar buiten rent en van het gebeurde een spektakel maakt waarop de buren en wat later de politie op af komt. Moeder wordt afgevoerd. De instanties die in de vijftiger jaren van de twintigste eeuw de rol van kinderbescherming vervulden, vonden dat de vader met wat huishoudelijke hulp de opvoeding van drie kinderen (5-3-1 jaar) wel aankon. Daar zet de lezer van nu vraagtekens bij, net als de Steffie van vele jaren later. De vraag hoe het nu eigenlijk zat met haar moeder heeft ze jarenlang weggeduwd, maar dringt zich op na de dood van haar vader. Op de begrafenis heeft een buurvrouw een opmerking gemaakt die zich niet laat wegpoetsen. Hoe is het destijds werkelijk gegaan, wat is de rol geweest van haar vader en van de kinderen die voor hun eigen veiligheid de kant van de vader kozen? Hoe stond het met de psychiatrie in de vijftiger jaren? Steffie probeert het te achterhalen en vindt een non die uit het systeem is gestapt en die op een manier waarover ze niets wil zeggen, aan het dossier van haar moeder komt. Dat geeft een ontluisterende inkijk in de aanpak uit die jaren. Onvermijdelijk komt ook haar eigen rol aan de orde.

Het was me niet duidelijk hoe het kwam dat de kinderen toch een goede scholing kregen. Misschien de intelligentie van de moeder? De vader was eerder dommig, maar Steffie maakt de middelbare school af en gaat geschiedenis studeren en ze speelt piano. In het begin van het verhaal solliciteert ze naar een baan als pianostemster bij een pianohandelaar die haar zelf wil opleiden. Dat gaat haar goed af, ze heeft er veel werk in, ontmoet andere mensen, kortom de muziek en het stemmen bepalen haar leefomgeving. Dumon Tak heeft zich uitgebreid laten vertellen hoe het stemmen in zijn werk gaat. Voor mij kwam dat goed over. Ik ben lange tijd opgetrokken met een concertpianiste en kwam zodoende ook in contact met stemmers en restaurateurs. Die wereld kwam in geuren en kleuren terug. Om meer te weten over wat een wolfskwint is, kun je het best even zoeken op Wikipedia. Heel in het kort komt het erop neer dat als je alle intervallen puur en zuiver stemt, je er een overhoudt die lelijk vals klinkt. Een van de personages, een musicus die aan een psychiatrische kliniek is verbonden, wil graag zo’n stemming. Je komt er niet omheen (ik althans) hier de nodige symboliek in te zien. Alles bij elkaar vind ik Wolfskwint een aangrijpende roman, een definitieve aanrader die je nog lang bij zal blijven.

Griet Op de Beeck, Kom hier dat ik u kus

Ik kreeg deze roman uitgeleend van een goede vriendin. Een aanrader, zei ze, ik ben benieuwd wat jij ervan vindt; ik heb al lang geen blog meer van je gezien. Ze kent de redenen, maar gelijk heeft ze, het slapende blog moet hoognodig worden gewekt.

De Vlaamse Griet Op de Beeck had eerder veel succes met haar debuut Vele hemels boven de zevende. Dit is haar tweede roman en naar ik hoor opnieuw ontleend aan familieverhoudingen. De hoofdpersoon Mona vertelt haar verhaal in de ik-vorm. Niet een verhaal dat naadloos loopt van de eerste herinneringen tot aan het nu in de roman, circa vijfentwintig jaar later. Nee, de schrijfster kiest voor drie hoofdstukken als structuur: in het eerste is Mona negen tot tien jaar oud, in het tweede is ze vierentwintig en het derde begint als ze vijfendertig is.
In de eerste regels van het boek zit ze opgesloten in een donker hok, een straf die haar moeder regelmatig toepaste. Mona accepteert die straffen, ze is nu eenmaal niet zo lief als haar jongere broertje Alexander. Hiermee zijn we al snel bij de niet openlijk gestelde vraag wat een jeugd in mindere omstandigheden met iemand doet. Het maakt in ieder geval dat Mona niet in tranen uitbarst als haar ouders een auto-ongeluk krijgen en haar moeder overlijdt. Ze realiseert zich wel dat je zou moeten huilen; een goede dochter zou huilen als haar moeder dood gaat.

Ik las dit hoofdstuk geboeid en met plezier. Tegelijkertijd vroeg ik me af hoe goed dat kan lukken, een verhaal vertellen als negenjarige terwijl jij als schrijfster pakweg dertig jaar ouder bent. Lastig, leek me, omdat de stem van een negenjarige nu eenmaal kinderlijk is, terwijl teveel inzicht en wijsheid een gekunstelde indruk kan geven. De auteur moet dus balanceren op een dunne draad. Ik geef geen oordeel, tenminste een aantal van mijn lezers schrijft zelf levensverhalen en het lijkt me, zeker voor hen, interessanter om zelf tot een slotsom te komen.

Na de dood van de moeder komt er al snel een vriendin van vader in beeld, na korte tijd trouwen ze en wordt de kinderen voorgehouden dat ze deze Marie voortaan als mama moeten aanspreken. De nieuwe mama is niet zo streng en hard straffend als de biologische moeder Agnes, maar zij heeft een karakter dat op een andere manier veel vergt van het gezin. Vader, tandarts, heeft al vanaf zijn eerste huwelijk een eigen manier om met problemen om te gaan. Hij trekt zich terug in de praktijk in een aanbouw aan het huis. Toegeven, pleasen, vooral geen confrontaties. Of die aanpak op de lange termijn werkt is de vraag. Voor de kinderen is het terugtrekken geen optie, hoogstens kunnen ze het voorbeeld volgen van toegeven en het plaatje van een gelukkig gezin in stand houden. Dat is het waartoe de vader hen aanmoedigt, ten koste van hun spontane en eerlijke gevoelens.

Als Mona vierentwintig is zijn er drie kinderen in het gezin. De nieuwe ouders hebben er een dochter bij gekregen, Anne-Sophie. Alexander is getrouwd, zijn elf jaar oudere vrouw Charlie (21 en 32 jaar zijn ze) brengt nieuw bloed in het gezin; zij is niet beïnvloed door de regels van het huis. Mona is dramaturge geworden, en heeft in werk en privé een eigen kring om zich heen. In haar gedrag zie je hoe haar vroege jeugd doorwerkt.

In het derde deel komt een belangrijke wending. Dit deel greep mij bij de strot. Ik moest wel blijven doorlezen. De personages en de gebeurtenissen zijn absoluut geloofwaardig en daardoor ging ik mee met de emoties die het verhaal en de goeie en bepaald niet zo goeie personages oproepen. Uiteindelijk moet er iets gebeuren, dat is wel duidelijk, maar gaan de leden van dit gezin ook werkelijk iets veranderen?

Het was laat geworden toen ik het boek uit had en weglegde. De volgende dag begon ik opnieuw. Sommige zinnen zijn het herlezen meer dan waard. Griet Op de Beeck weet zo te schrijven dat ook de meest schrijnende gebeurtenissen draaglijk en soms zelfs luchtig op papier komen. Als ik het boek op een willekeurige bladzijde opensla, zie ik een verpleegster binnenkomen in de ziekenhuiskamer waar Mona’s vader dan ligt. “Ze draagt orthopedische slippers, stevig in de top drie van het favoriete schoeisel van de dames die hier werken. Bij het binnenkomen trekt ze haar mond in een brede glimlach en zegt jubelend goedemiddag, alsof ze Prozac neemt, maar de juiste dosis nog niet heeft gevonden.” Of subtieler: “Mijn vader knikt met het kleinste knikje dat hij in huis heeft.” Of: “…in haar blik springerig gras, krokussen en vuurrode wangen.”

Ze had gelijk, mijn vriendin, dit boek is een aanrader.

Hans Münstermann, Hou me vast

Een paar dagen geleden las ik de laatste regels van dit boek. Daarna liet ik zoals altijd mijn indrukken nog even bezinken. Van Münstermann blijft De bekoring mijn favoriete roman. In vergelijking stelde zijn laatste boek mij enigszins teleur.

Ik aarzel om bij de vorm te beginnen, is het niet een beetje flauw, vraag ik me af. Toch draagt de vorm in belangrijke mate bij aan het verhaal. Het gaat erom wat de verteller vertelt, maar het gaat er ook om hóe een verhaal wordt verteld. Hier is het verhaal opgedeeld in hoofdstukjes van één, anderhalve of twee bladzijden. Ik vind het een springerige opzet al weet ik dat sommige mensen dit juist snelheid aan het verhaal vinden geven. Zo werkte het niet bij mij, eerder leek het of de schrijver zich wilde onderscheiden, een aparte vorm koos vanwege de vorm. Het enige voordeel was dat als zo’n pagina minder interessant was, je snel de tekst kon scannen om naar het volgende hoofdstuk te gaan. Nu ik toch bij de buitenkant van het verhaal ben, ik vond de omslagfoto schitterend, alleen had ik absoluut niet het idee dat de hoofdpersoon model had gestaan voor de vrouw die poseerde. Een foto van de hoofdpersoon is wat mij betreft geen aanwinst. Het interessante van lezen is nu juist dat iedereen zich een beeld kan vormen van de personages, net zoals van de kamers en landschappen waarin zij verkeren. Door foto’s toe te voegen dring je een heel precieze beschrijving op aan de lezer.

Nu dan eindelijk naar de inhoud. Het verhaal speelt zich af in het heden en in een verleden van een goede twintig jaar terug. De ruimte van het heden is een klas aan de Maastrichtse toneelschool, de stad Maastricht en voor een deel het plaatsje Ittersum. Het verleden komt in korte flashbacks aan bod en speelt zich af in Amsterdam en jaren later in Griekenland. Hoofdpersonages zijn de 22-jarige Zelda, studente regie, Matussek, midden tot eind veertiger, docent, enkele klasgenoten, en in het verleden een oude geliefde van de docent. Stel dat het heden circa 2010 is, dan is Zelda van 1988. In 1999 gaat Matussek op vakantie naar een van de Griekse eilanden, waar hij ooit was met zijn ex-geliefde en daar hoort hij dat zij is verdronken tijdens een boottocht. Hij hoort daar nog meer, informatie die het zacht gezegd vreemd maakt dat hij zich gedraagt zoals hij zich gedraagt.
Er is meer vreemd. De manier waarop hij lesgeeft is op het bizarre af. Kennelijk wordt het daar getolereerd. Nou ja, het gaat daar in Maastricht misschien wel zo aan toe, Münstermann heeft er zelf lesgegeven. Zijn provocerende manier van optreden maakt dat de studenten zich sterk afvragen wie ze nu eigenlijk voor zich hebben en zo wordt het ontraadselen van Matussek voor de studenten een onderwerp op zich. Ze ondervragen hem een stuk indringender dan ik ooit meemaakte in leerling-docent verhoudingen. In een van die momenten laat hij zich ontvallen dat hij thuis nog een meer dan twintig jaar oude ongeopende brief heeft van zijn ex. Het werkt als een sappig bot binnen een roedel wolven. Vooral Zelda verdiept zich in Matussek. Het zit haar, dochter van een alleenstaande moeder die overleden is, niet mee. Ze heeft korte tijd iets gehad met Omar uit haar klas; dat is over, maar ze ziet hem uiteraard nog steeds, ze voelt zich gedumpt en door zijn aanwezigheid is het onmogelijk hem te vergeten.

Er zijn gedeelten die ik zeer de moeite waard vond, waardoor ik toch geen spijt heb dit boek gelezen te hebben. In het allereerste hoofdstukje wordt gezegd dat dit – de dag van de diploma-uitreiking – de laatste dag van Zelda’s leven is. De lezer krijgt wel een idee wie daar moreel gezien schuldig aan is, maar aan het eind van de roman wordt helemaal niet duidelijk waarom dat onvermijdelijk zou moeten zijn. Daarvoor is het personage Zelda onvoldoende uitgewerkt en zoals gezegd, zeker zo’n eind moet niet uit de lucht komen vallen. Het is niet genoeg dat het eind helemaal aan het begin is aangekondigd. Alles is mogelijk in de roman zolang je als lezer maar kan geloven dat dit personage, onder deze omstandigheden doet wat ze doet. Dat geloof heeft de schrijver op mij niet kunnen overdragen. Helaas.

Muriel Spark, De vrijgezellen

Ik vond het in linnen gebonden boek op de Rotterdamse markt. De papieren stofomslag had de tijdreis tussen 1960 en nu vrijwel ongeschonden doorleefd. Grappig ook hoe ook bandontwerpen aan tijd gebonden zijn. Deze is van Ursula den Tex, werd waarschijnlijk ooit ouderwets en is nu een mooi tijdsdocument. Zou het boek alleen nog antiquarisch te koop zijn, hoe zit het überhaupt met de verkrijgbaarheid van Muriel Spark? Ik klikte de website van Rotterdams grootste boekhandel, Donner, aan. Niet één ‘Spark’ in het Nederlands. Dat de terecht hoog geprezen Schotse schrijfster wel herdrukt wordt in het Verenigd Koninkrijk ligt voor de hand, ze behoort tot het cultureel erfgoed. In de lijst met verkrijgbare titels zag ik heel wat Duitse vertalingen. Voor een Nederlander niet erg praktisch, je wilt ofwel het oorspronkelijke werk lezen, of een Nederlandse vertaling. De Duitse titels laten intussen zien dat onze buren over een iets beter literair oog beschikken, voor zover je op basis van zo’n klein onderzoek conclusies mag trekken.

Muriel Spark houdt ervan een gesloten wereld te schetsen. Het kan een school zijn of een nonnenconvent, dit keer is het de wereld van vrijgezelle Londenaars. De wereld is goed bevolkt, er zijn genoeg personages om er voor te zorgen dat je als lezer moet opletten, wie is wie en hoe stond hij of zij in verbinding tot de anderen. Naarmate je meer tijd hebt om het boek in een of in een paar keer uit te lezen, wordt het probleem kleiner dan wanneer je, zoals ik, kleine stukjes per keer leest. Iets minder personages had voor mij wel gemogen.
Er zijn in grote lijnen drie dingen aan de hand. Er is een beeld van de vrijgezellen in Londen, hoe ze leven – op de eerste bladzijde komen Ronald en Martin elkaar tegen en hebben het over argarine en diepvries tuinerwten – en hoe ze vrouwen zien. Er zijn, vooral dames, die een spiritistisch clubje vormen. De leidster hiervan is de tante van een van de vrijgezellen. Er is een medium, Patrick Seton, die contacten legt met de wereld van de overledenen. De man blijkt een zwendelaar die al verschillende dames van hun spaargeld heeft afgeholpen. Laatstelijk een van de dames uit het clubje. De verdere binding is dat twee van de vrijgezellen iets te maken hebben met de rechtszaak die in het heden van het verhaal tegen Patrick Seton loopt. Het bedrog van een spiritueel bevlogen weduwe uit het clubje is wat Patrick betreft al verleden tijd. Hij heeft een jongere vrouw het hof gemaakt, waarbij de laatste door een kleine onvoorzichtigheid zwanger is geraakt. Daar heeft Patrick een gruwelijk plan mee. Ten slotte, zo grijpt alles weer in elkaar, is er een van de vrijgezellen die het verblinde meisje uit de handen van de schurk wil redden.
Spark geeft niet alleen een sfeertekening van het vrijgezellenbestaan, maar ook van de verschillende vrouwen en het reilen, zeilen en gekonkel binnen het spiritistisch genootschap. Tegelijkertijd komt de rechtszaak eraan. Een veroordeling lijkt de enige kans dat het voor het zwangere meisje goed zal aflopen. De lezer die meer weet dan het meisje vreest het ergste als Patrick zal worden vrijgesproken, iets wat goed mogelijk lijkt. Zo is deze roman, meer dan de andere die ik van Spark las, ook een spannend verhaal dat je naarmate de ontknoping nadert, sneller gaat lezen.
Misschien is dit niet haar allerbeste roman, wat zoals gezegd ook sterk persoonlijk kan zijn, maar het is nog altijd zeer de moeite waard en voor mij een bewijs dat Muriel Spark ertoe doet. Het enige is dat je ervoor bij antiquariaten of op (e-)boekenmarktjes moet zoeken. Of Engelse exemplaren kopen. Hoe het met de bibliotheken zit weet ik niet. Die bewaren ook niet alles. Helaas.

Peter Høeg, Nachtvertellingen

Vijf verhalen, één motief en één datum, de liefde en de nacht van 19 op 20 maart 1929. Mocht je denken daarmee en voorspelbaar of zelfs alledaags boek in handen te hebben, dan kom je bedrogen uit. Bedrogen in de goede zin van het woord, want de verhalen zijn heel verschillend, net als de plaatsen, de omstandigheden en de personages. Eigenlijk kun je alleen bij oppervlakkig denken veronderstellen dat het ene verhaal met de liefde als thema zou lijken op het andere. Misschien als de verhalen zich allemaal in de stad afspelen, tussen studenten, of tussen dertigers in een Vinex-wijk… Maar genoeg algemene speculaties, terug naar het boek.

Het zou zonde zijn om de vijf verhalen in het kort na te vertellen, als dat al zou gaan zonder die verhalen ernstig tekort te doen. Wáár ze spelen, dat kan wel denk ik. Het eerste verhaal speelt in Afrika, de Katanga spoorlijn is zojuist ceremonieel geopend en de hoofdpersoon bevindt zich onder de genodigden tijdens de eerste rit. Die spoorlijn bestaat, verschillende elementen ook, maar het verhaal is fictie, en zo hoort het ook als je luistert naar een nachtvertelling.
In het volgende verhaal treffen we twee jonge en heel verschillende mannen die met een klein zeilbootje in de haven van Lissabon zijn beland. Het derde verhaal heet Experimenten met de duur van de liefde. Hier is een hoofdpersonage erop uit om via experimenten te zien of de liefde die een mens heeft, constant is of langzaam afneemt. Kan de mens alleen de eerste keer met volle kracht liefhebben? Interessante gedachtegang en boeiend om te zien waar dit op uitloopt.
Op de avond van de negentiende maart 1929 zweefde de jonge schrijver Jason Toft door de binnenstad van Kopenhagen. Dit is de eerste zin van het vierde verhaal: Vertelling over een huwelijk. Weer heel anders en niet te vergelijken tot de vorige verhalen. Over het laatste en veruit kortste verhaal zeg ik niet meer dan dat een spiegel een belangrijke rol speelt.

Na het lezen van de laatste bladzijde, op het moment dat ik overdacht wat ik nu eigenlijk had gelezen, plaatste ik een kanttekening bij dat ene motief dat op de achterflap wordt genoemd. Inderdaad, de liefde is steeds belangrijk, maar er is meer. Steeds zijn de personages op plaatsen waar zij niet thuis zijn, in letterlijke of overdrachtelijke zin. De Europeanen in het hart van Afrika, de twee mannen die verzeild, buiten hun plan, in Lissabon terechtkomen. Steeds gaat het om een kritiek moment, een crisis soms. Wie denkt dat ik om de hete brei heen draai, vaag blijf, die heeft gelijk. De hete brei moet je zelf eten, lezen in dit geval. De verhalen nemen je stuk voor stuk mee in onverwachte werelden en worden door Peter Høeg verteld op een sprankelende manier die je vastpakt en niet meer loslaat.

Milan Kundera, Onwetendheid

Niet elke roman van een gevestigd schrijver zal even goed zijn. Misschien heb je ook als lezer met het ene werk meer op dan het andere, met andere woorden: misschien ligt het aan mij. Deze roman van Kundera gaat over Irena die ooit is gevlucht uit Tsjecho-Slowakije. Aan het begin van het verhaal zijn het haar partner en een vriendin die haar vertellen dat ze nu, na de val van het communistische regime, terug kan. Hoewel ze ongeveer twintig jaar in Parijs woont en daar haar leven heeft opgebouwd, is haar omgeving ervan overtuigd dat ze diep in haar hart terug wil.

Kundera verdeelt de 127 pagina’s van deze roman in 53 hoofdstukken. Het tweede gebruikt hij om de herkomst van de woorden die in verschillende Europese talen voor heimwee staan uit de doeken te doen. Op basis van het Spaanse añoranza heeft hij de titel gekozen. Het woord is afgeleid van het Catalaans en betekent daar onwetendheid. Als eerste vertaling voor heimwee geeft Van Dale overigens nostalgia. Afgezien van de zwakte van deze hele verklaring, maak je de lezer in het algemeen niet blij door uit het verhaal te stappen om een hoofdstukje algemene kennis over te dragen. Hoofdstuk drie gaat over de grote jaartallen in de Europese geschiedenis. Het communisme komt aan bod en het twaalftoonssysteem van Arnold Schönberg. De volhouders onder de lezers mogen in hoofdstuk vier weer terug naar het verhaal. Heel in het kort komt dat verhaal overeen met wat Jeroen Brouwers in VPRO Boeken zei: Mijn gelukkigste tijd was in het toenmalige Nederlandsch-Indië. Ik ben nooit meer teruggegaan, wat je daar achterliet is er toch niet meer. (Uit het hoofd geciteerd.) Iedereen kan wel voorbeelden aanhalen van plaatsen waaraan je hele goeie herinneringen hebt, maar als je er terug zou gaan, zou je merken dat de mensen van toen zijn weggetrokken, een winkelcentrum is gebouwd op de plaats van dat leuke parkje; ik bedenk maar een paar voorbeelden. Basis voor een groot nieuw inzicht is dit niet.
Uiteraard zit er meer in het verhaal. Irena’s moeder komt op bezoek in Parijs, wat nogal een fiasco is. De moeder-dochterrelatie komt aan bod, het gedrag van haar partner Gustaf, een stukje van haar persoonlijke geschiedenis. Ze gaat inderdaad een keer terug. Niet om er te blijven, eerder om er in het verhaal aan de lijve te ondervinden wat de lezer al had kunnen bedenken. Er is nog wel iets extra’s. We volgen ook een Josef die naar Denemarken is geëmigreerd en kort terug in Tsjechië is. Zij meent in hem haar eerste liefde te herkennen, hij vindt het vervelend om toe te geven dat hij niet weet wie ze is. Pas heel laat beseft ze zijn bedrog, want hij plukt wel de vruchten van dit misverstand.
De geschiedenis blijft gelardeerd met hoofdstukjes gevuld met algemene kennis. Een vergelijking met de terugkomst van Odysseus op Ithacus, iets over de patriottische dichters uit de negentiende eeuw. Ik ben er bepaald niet voor om een verhaal – een roman is immers ook een verhaal – te onderbreken door dit soort uitweidingen. Het zou nog iets anders zijn als een personage bevlogen zou zijn door de twaalftoonsmuziek van Schönberg en het daarover heeft, al dan niet tot vreugde van de andere personages. Ik heb veel te maken met mensen die voor hun plezier schrijven. Mijn advies is om als verteller niet teveel op de voorgrond te treden, en zeker niet aan de verleiding toe te geven om de lezer te laten merken hoe groot je algemene kennis is, hoe erudiet je bent.
Zoals vaak is ook een minder geslaagd boek leerzaam. In dit geval als illustratie van een paar valkuilen die zich juist op het pad bevinden van de schrijver die heel wat in zijn mars heeft.

 

Jan Wolkers, Een roos van vlees

Ik kan niet zeggen dat het ‘heet van de naald’ gelezen is. De eerste druk kwam in november 1963 uit; ruim vijftig jaar geleden. Zo vertraagd lezen is wel een soort test: was het een roman die het alleen in de zestiger jaren goed deed omdat het verhaal aansloot bij de tijdgeest of doorstond het al die jaren?

Gelukkig voor mijn leesplezier is dat laatste het geval. Dat ligt vooral aan de onontkoombaar-heid van het verhaal. Toch kan ik me goed voorstellen dat sommige mensen het boek met een zucht wegleggen. De hoofdpersoon is een raspessimist, hij torst een zwaar verdriet mee, de omgeving is nat, koud, mistig, hij is erg astmatisch: het is een en al ellende. In zijn dromen wordt alles nog eens versterkt. De roman beschrijft ongeveer een dag uit het leven van de hoofdpersoon.
‘Daniël heeft vanmorgen weer de zenuwen. Rillend van de kou zit hij op de rand van zijn bed.’ Hij overweegt dat hij zijn oefeningen zou kunnen doen en daarna een flinke dag over kan hebben. Hij aait de kat, bedenkt dat het enige wezen is dat van hem houdt. Wat later stapt hij de deur uit, er ligt sneeuw, het heeft flink gevroren, hij neemt het pad langs het kerkhof. Daar ligt zijn twee jaar oude dochtertje, gestorven door een ongeluk met heet water. Hij was in die tijd nog met Sonja. Die twee hadden veel ruzie, in de loop van het verhaal begon ik wel te vermoeden dat dat waarschijnlijk aan hem lag.
Het is goed mogelijk dat een gezamenlijk groot verdriet de partners dichter bij elkaar brengt, maar het hoeft niet. Ook buiten de wereld van de roman heb ik stellen gekend die na het verlies van een kind uit elkaar groeiden, partners die zo’n verschil hadden in de manier waarop ze rouwden dat ze bij elkaar geen enkele steun konden vinden. Dat is hier in extreme mate aan de hand. Daniël kan heel slecht met mensen omgaan, het lukt hem gewoon niet. Met dieren gaat het beter, zo snijdt hij onderweg met een zakmes een vastgevroren waterhoen voorzichtig los. Hij voelt wel dat het dier te zwak is om een werkelijke kans te hebben. Hij stopt het onder zijn trui, maar na een tijdje blijkt de vogel toch gestorven. Hij delft dan ergens een grafje en begraaft het dier. Het is herkenbaar Wolkers, begaan met het lot der dieren, maar ook nuchter over de hardheid van de natuur. Thuis in zijn rommelige woning vindt hij een nestje jonge, nog kale muizen tussen de zakdoeken. Hij legt de zakdoeken weer terug en zorgt ervoor dat de kat niet in de kast kan komen. Daar volgt Daniël zijn gevoelens, maar contact en zeker het aanraken van mensen ondervindt hij als onmogelijk.
Hij heeft een vriendin waarover niet veel wordt verteld. Met haar had hij afgesproken om naar De ingebeelde zieke van Molière te gaan. Ze belt dat ze niet kan maar stelt voor dat een vriendin haar plaats inneemt. En zo komt Emmy naar zijn huis. Door de sneeuw is het openbaar vervoer door de war, de onbekende jonge vrouw komt binnen met natte schoenen en kousen die ze uittrekt om bij de kachel te drogen. Ze is verpleegster in een geriatrisch ziekenhuis en staat zodoende dicht bij de dood. Ze wordt er vrijwel dagelijks mee geconfronteerd, net als met het menselijk verval. De dood is trouwens bijna steeds aanwezig in dit verhaal. Daniël krijgt van tijd tot tijd vrijwel geen lucht meer. Hij heeft daar medicijnen voor, een drankje waarvan hij driemaal daags een eetlepel moet innemen. Hij neemt het gedurende de dag soms met slokken tegelijk. In die situatie neemt Emmy de zorgende rol op zich. Het lijkt haar niets om in zijn toestand over straat te gaan om naar een toneelstuk te kijken. Dan gaan we toch niet, suggereert ze.
Ze is niet een mooi meisje, vindt Daniël, maar ze is op een simpele manier goed, ook een beetje naïef. Om de kou te verdrijven drinken ze stevig en onder invloed van de alcohol vertelt Emmy over haar leven. Zij en haar zus zijn door haar tirannieke vader misbruikt. Dat hield pas op toen hij na een ongeluk invalide raakte en in een tehuis terecht kwam, waar zussen hem nooit meer opzochten. Daniël constateert, met enige verbazing, dat dit onbekende meisje hem veel vertelt en dat hij daar niets tegenover stelt. Later in de avond is het vanwege het weer en de tijd het beste als zij blijft slapen. Dat stelt Emmy voor, niet hij. Hij garandeert dat hij haar met rust zal laten. Als ze ziet dat hij geen pyjama heeft, zegt ze hem zijn onderbroek aan te houden. Maar hij raakt haar überhaupt niet aan. Wel hangt zijn arm een keer buiten bed. Hij voelt dan de bovenkant van haar schoen waar een stukje vacht op verwerkt is. Hij aait dat vachtje. Hij realiseert zich dat hij dichterbij niet kan komen. Het menselijk onvermogen tot werkelijk contact is hier heel sterk uitvergroot. Dat je blijft lezen komt door de stijl waarin Wolkers schrijft. Zeker bij een roman in de tinten zwart en donkergrijs is de stijl van groot belang om het verhaal te dragen.

Muriel Spark, The Public Image

Ten onrechte is de Schotse schrijfster Muriel Spark in Nederland niet bij iedereen bekend. Zo gaat dat soms. In Engeland wordt zij tot de beste naoorlogse auteurs gerekend; zij kreeg veel prijzen en werd in de negentiger jaren in de adelstand verheven. Een aantal romans is vertaald, maar op een gegeven moment hield haar uitgever ermee op. Ik ben bang dat ook The Public Image alleen in het Engels te vinden is.

Het laatste boek dat ik hiervoor las, was Vossenblond van Rascha Peper. Wat opvalt is hoe je als schrijver kan besluiten in te zoomen. Ik bedoel ermee dat je een kortere geschiedenis dicht op de huid kan vertellen, of een verhaal dat meer omvat in veel grotere lijnen kan vertellen. Dat laatste doet Spark die in 120 bladzijden laat zien hoe het de actrice Annabel Christopher vergaat en hoe deze een bedreigend probleem aanpakt. Om te vertellen hoe zij en haar echtgenoot Frederick van de Engelse toneelschool in Rome zijn beland, hoe zij carrière maakte in Italiaanse films en hij daarbij achterbleef, gebruikt ze een epische stijl. Op momenten dat het er werkelijk om spant, en zeker het laatste deel van de geschiedenis, neemt Spark de lezer mee naar de gedachten en gevoelens van Annabel. Zij vertraagt op die momenten en zoomt sterk in op de situatie.
In het begin is Annabel geen opvallende verschijning, tenger, wat verlegen, ze heeft haar dat ergens ‘muizig’ wordt genoemd. Toch ziet ze kans een paar kleine, daarbij passende rollen te krijgen in Engelse films. Tot een Italiaanse regisseur meer in haar ziet. Hij weet met de juiste belichting haar ogen veel beter te laten uitkomen, en geeft haar het imago van de English Lady-Tiger. Met het groeiende succes ziet ze het belang van haar imago in, en waar ze vroeger voor zo goed als alles op allerlei andere mensen steunde, neemt ze nu meer en meer haar eigen beslissingen. Steeds welbewust van haar imago dat ze coûte que coûte in stand wil houden.
Met haar echtgenoot gaat het een stuk minder. Hij is ervan overtuigd dat zij een zeldzaam oppervlakkig en dommig wezen is. Haar succes heeft ze te danken aan het toeval, ze weet een aantal poses aan te nemen, van binnenuit komt haar spel niet, kortom, zo iemand kan je nauwelijks een actrice noemen. Hij krijgt weinig rollen aangeboden en wijst alles af als het niet past bij zijn eigen superieure niveau. Strindberg en Ibsen, die zou hij nog wel willen spelen. Intussen is hij gewoon werkloos. Hij overweegt regelmatig bij Annabel weg te gaan, iets wat bij overwegingen blijft. Waar je je als lezer wel iets bij kan voorstellen. Annabel besluit echter dat het voor haar image beter is om als gelukkig getrouwd paar bekend te blijven staan. De public relations-dame van de filmmaatschappij stuurt dat beeld geraffineerd de wereld in. Om diezelfde reden tolereert ze een vriend van haar echtgenoot, een vreselijke klaploper die van Frederick regelmatig geld krijgt dat dan weer van Annabel afkomstig is. Spark zet met goed gedoseerde humor een beeld neer van schijn en klatergoud. Als je je door de hele voorgeschiedenis zou moeten werken voordat je toekomt aan de gebeurtenis die de kern vormt, zou je als lezer wel eens af kunnen haken. Zo is de roman echter niet geconstrueerd. De roman start in Rome, waar het paar lange tijd in een hotel heeft gewoond. Op de eerste bladzijde is Annabel in de nieuwe flat die ze heeft gekocht. De vloeren en wanden zijn gedaan, de keuken en badkamers zijn ingericht; het wachten is op de meubelen. Dit speelt een paar dagen voor de bijna onvoorstelbare streek die Frederick levert. Het doel is Annabel op een vreselijke manier onderuit te halen – er spreekt dan ook een kolossale haat uit. Na de aanvankelijke verbijstering bedenkt Annabel een strategie om haar imago te redden. Dit is zo knap en fantasievol in elkaar gezet, dat je het boek niet meer kan neerleggen. De straten en de sfeer van Rome vond ik een plezierig extra, en uiteraard wordt de roman bevolkt door heel wat meer personages. Ze komen in het korte bestek van de genoemde 120 bladzijden tot leven. Er zijn geen twee schrijvers die hetzelfde verhaal vertellen en waarbij je dus kan vergelijken hoeveel ruimte op papier de een en de ander nodig heeft. Het zet je wel aan het denken als je een verhaal schrijft. Heb ik al die woorden nodig? Kan het ook met tienduizend woorden minder? Ik geef geen antwoord op de vraag, dat kan ook niet in zijn algemeenheid. De vraag stellen is al interessant. Muriel Spark (1918-2006) kon in ieder geval een complex verhaal schrijven zonder er ‘een dikke pil’ van te maken.

Rascha Peper, Vossenblond

Met een variant op bekende spreuken zou je kunnen zeggen: zeg mij wat je leeservaring is en ik zal je zeggen wie je bent. De terechte conclusie is dat je deze roman op verschillende manieren kan ervaren. Te wijdlopig, minder beschrijving graag; te onzeker, de hoofdpersoon twijfelt maar. Dat kun je hier en daar horen, terwijl je aan de andere kant ook juist lof kan horen over – onder andere – deze aspecten. Het ligt er sterk aan wat je onder roman verstaat, waar je denkt dat de grenzen liggen of horen te liggen.

Ik reken mijzelf tot de rekkelijken. Er kan en mag heel veel in de roman. Wil je een hond laten spreken en zijn indrukken over de gebeurtenissen weergeven? Prima. Uiteraard verwacht ik dat dit iets toevoegt aan het geheel, maar om te beginnen ben ik blij verrast. De hoofdpersoon is een gescheiden archeozoöloog. Dat houdt in dat hij bij opgravingen botten determineert en dat hij eenzaam is. Op dit laatste komt ik terug. Het eerste houdt voor de schrijfster in dat zij zich verdiept in dit beroep en hierin herken je de schrijfster: in de roman Rico’s vleugels spelen schelpenkenners een grote rol, in Een Spaans hondje zijn de personages architecten op bijzondere gebieden. Eentje bouwt zandkastelen, een andere folly’s in de Engelse traditie. Telkens verdiept Peper zich grondig en met oprecht plezier in deze beroepen. Natuurlijk is dit buitenkant. Het gaat om het verhaal en het gaat erom of de auteur daar iets mee wil zeggen. Aan deze aspecten komt de lezer zeker aan zijn of haar trekken.
De hoofdpersoon, Walter Tervoort, is eenzaam en lost dit voor een belangrijk deel op door zich fanatiek op zijn werk te richten. En van tijd tot tijd door een mevrouw te bestellen bij een escortbureau. Als het verhaal begint is de vaste mevrouw gestopt en hij krijgt nu een ander. Hij is daar in het begin helemaal niet blij mee, maar dat verandert al gauw. Hij wordt hopeloos en enigszins puberaal verliefd op haar. Tegelijkertijd ziet hij zijn eigen gedrag als pathetisch, krijgt daar de pest over in, en vindt hij het leven dat Vera, zo heet de vossenblonde veel jongere escort, helemaal niks: je lijf voor geld verkopen! En wie weet met wie ze aan de rol is als hij haar niet ziet. Als je graag orde wilt en duidelijke scheidslijnen tussen wit en zwart, heb je een probleem met deze vertelling. Maar ja, het leven is nu eenmaal eerder diffuus dan helder en dat de hoofdpersoon zich onzeker voelt in een mistig gebied, vind ik binnen het verhaal heel aannemelijk. Op een indirecte manier krijg je dat als lezer mee. Wat moet je met het gegeven dat Walter in de etalage van een reisbureau een poster ziet met zichzelf te paard in een Portugees landschap? Paardrijden heeft hij nog nooit gedaan, zou hij via een trucage in beeld zijn gebracht? Hij gaat er achteraan en doet de nodige moeite om de fotograaf te achterhalen, wat hem nog niet is gelukt op het moment dat Peper de laatste punt heeft gezet. De kans dat de schrijfster vergeten was dat ze dit losse eindje moest afsluiten, stel ik op nul. De auteur maakt duidelijk dat de hoofdpersoon in overdrachtelijke zin zijn houvast is kwijtgeraakt. Later zal dat in de meest letterlijke zin het geval zijn.
Intussen hebben zijn naspeuringen in zoverre succes dat hij achter haar werkelijke identiteit komt, Vera is slechts haar werknaam. Hij ontdekt dat het verband tussen hem en haar hechter en misschien wel veel hechter is dan hij kon vermoeden. Dat brengt nieuwe dilemma’s met zich mee. Zijn relatie met Vera wordt intussen wel zo hecht dat zij haar hond meeneemt op haar bezoeken en als alles nog inniger wordt en zij op reis moet, stelt hij voor om de hond niet naar zo’n ongezellig pension te doen; hij zal met alle plezier op het beest passen.
Het verhaal is verteld vanuit Walter. Wat er precies omgaat in Vera’s hoofd weet hij niet en komt de lezer ook niet te weten. Aan het eind is het nog maar zeer de vraag hoe het met Walter zal aflopen, en met Vera. Er komt ten slotte wel zekerheid, maar… Of is de moraal misschien dat onzekerheid de enige zekerheid is?